هشتمین پیش‌نشست همایش ملی آینده‌پژوهی و توسعه پایدار با عنوان «هوش مصنوعی و نظام آموزشی» برگزار شد. در این نشست، قائم‌مقام دانشگاه سوره بر تحول‌آفرینی و اهمیت استفاده از هوش مصنوعی و ابزارهای مبتنی بر آن در زمینۀ‌ آموزشی تأکید کرد.

به گزارش روابط‌عمومی دانشگاه سوره «دکتر یوسف خجیر» با اشاره به کتاب «عصر هوش مصنوعی و آینده ما انسان‌ها» اظهار داشت: این کتاب توسط سه چهره قدرتمند جهانی یعنی «هنری کیسینجر» وزیر خارجه اسبق ایالات‌متحده، «اریک اشمیت» استاد اقتصاد و کارآفرینی و مدیرعامل گوگل و «دانیل هوتنلوچر» استاد علوم رایانه و هوش مصنوعی از دانشگاه ام.آی.تی نوشته‌شده است. وقتی این کتاب را خواندم، احساس کردم در آینده‌ای نه‌چندان دور وارد جهانی می‌شویم که با هوش مصنوعی عجین شده است و اگر برنامه‌ریزی نکنیم و آشنا نباشیم به‌طور حتم بازنده می‌شویم.

وی افزود: هوش مصنوعی پدیده‌ای است که 75 سال از عمر آن می‌گذرد و هنوز تعریف مشخصی از آن وجود ندارد. دانشی مانند هوش مصنوعی دائماً در حال تغییر و افزایش است زیرا علم میان‌رشته‌ای است و از علوم رایانه‌ای خارج‌شده و به علوم بسیار زیادی از پزشکی گرفته تا علوم انسانی و هنر واردشده است. از این نظر هیچ تعریف مشخصی ندارد ولی می‌توانیم با مصداق‌هایی بفهمیم این فناوری چیست و نحوه عملکرد آن چگونه است.

این استاد دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره بابیان اینکه هوش مصنوعی برگرفته از هوش انسانی است، گفت: هوش مصنوعی تقلیدی از هوش انسانی است یعنی با همان رویکرد طراحی‌شده و از سال 1956 تا امروز در حال ارتقا است تا هر چه بیشتر به مغز ما انسان‌ها شبیه‌تر شود. پس می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که رویکرد هوش مصنوعی بسیار تصاعدی و روبه افزایش است.

هوش مصنوعی، بهبود روش‌ها و روندهای فعلی

دکتر خجیر، با اشاره به دوره‌های تکوین و تکامل وب اظهار داشت: در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات وب یک را داشتیم که اطلاعات و داده‌ها ابتدا ذخیره و سپس انتشار داده می‌شد. این دوره از حدود سال 1990 تا 2000 میلادی ادامه داشت و سایت‌ها و بلاگ‌ها از درون آن متولد شدند. در وب دو شبکه‌های اجتماعی شکل گرفت و این امکان به وجود آمد تا داده‌ها و اطلاعات در فضایی تعاملی قرار بگیرد. وب سه نسخه تکامل‌یافته دو مورد قبلی است و درعین‌حال که داده دارد، می‌تواند آن‌ها را تحلیل و با انسان‌ها و ماشین‌ها تعامل برقرار کند. همچنین این توانایی را دارد که براساس اطلاعات موجود تعاملات متفاوتی ایجاد کند. به‌عبارت‌دیگر علاوه بر الگوریتم‌ها، رفتار عقلانی بروز دهد. این همان مسئله‌ای است که پیش‌ازاین وجود نداشت.

قائم‌مقام دانشگاه سوره، فناوری هوش مصنوعی را بهبوددهنده روش‌ها و اصلاح‌کننده روندهای فعلی دانست و تأکید کرد: در این فناوری امکان‌هایی وجود دارد که روندهای اشتباه را برای ما مشخص و براساس قدرت تفکر و تصمیم‌گیری که دارد سناریوهای جدید را برمبنای داده‌های مختلف و متنوع برای ما طراحی کند.

کارکردهای هوش مصنوعی در آموزش و یادگیری

عضو هیأت‌علمی دانشگاه سوره به ویژگی‌های شاخص هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: هوش مصنوعی مانند هوش طبیعی و هوش انسانی تکاملی و آموزشی است و قابلیت یادگیری دارد. در فاصله سال‌های 1980 تا 2000 میلادی این امکان در یادگیری ماشینی یا ماشین لرنینگ وجود نداشت. امروزه ربات‌ها واکنش‌های انسانی بروز می‌دهند و می‌توانند رویکردهای احساسی گرفته و با زبان دیگری که خودشان خلق کردند ارتباط برقرار کنند. همان‌طور که با رشد انسان دانش، معرفت و اطلاعات نیز بیشتر می‌شود امروزه هوش مصنوعی چنین توانایی را در اختیار دارد.

وی افزود: هوش مصنوعی مبتنی بر وب سه به حدی از توانمندی رسیده که می‌تواند الگوریتم‌های خود را ارتقا دهد و در وضعیت‌های بحرانی و خاص، تصمیم به انجام فرایندی جدید بگیرد. به‌عنوان نمونه ربات «سوفیا» در دوره بازنگری خود در سال 2021 توانست احساس خودش را بروز دهد. این پدیده در الگوریتم این ربات وجود نداشت ولی براساس احساس عقلانی که قبلاً برای آن تعریف‌شده بود توانست آن را ایجاد کند. همه این موارد نشان می‌دهد که هوش مصنوعی مثل هوش طبیعی رشد می‌کند و از این نظر در ابعاد مختلف هم فرصت و هم تهدید محسوب شود.

دکتر خجیر، سپس کارکردهای آموزشی هوش مصنوعی را از منظر استادان، دانشجویان و دانشگاه بیان کرد و گفت: جهان امروز به دنبال این است که نظام آموزش و یادگیری دانش‌آموزان و دانشجویان را با استفاده از هوش مصنوعی و ابزارهای مبتنی بر آن ارتقا دهد تا خدمات بهتری در حوزه آموزش ارائه شود. در این رویکرد یک پرسش مهم وجود دارد مبنی بر اینکه آیا هوش مصنوعی برخلاف آموزش سنتی است یعنی سبب از بین رفتن آن می‌شود یا خیر؟ در پاسخ باید گفت: آموزش براساس هوش مصنوعی مکمل آموزش سنتی است و اگر دانشجویان، استادان و دانشگاه‌ها به این سمت حرکت نکنند به‌طور حتم بازنده می‌شوند.

هوش مصنوعی، برندگان و بازندگان

قائم‌مقام دانشگاه سوره بابیان اینکه هوش مصنوعی طی پنج سال گذشته رشد 45 درصدی داشته و پیش‌بینی می‌شود تا دو سال آینده به رشد 60 درصدی برسد خاطرنشان کرد: در این شرایط اگر نظام آموزش دانشگاهی مبتنی بر نسل اول آموزش یعنی شیوه مکتب‌خانه‌ای و کلاسی باشد شکست می‌خورد. همچنین استادی که به شیوه کلاسی و مخزنی تدریس می‌کند و اطلاعات خود را هر ترم به شکل جزوه به دانشجو ارائه می‌دهد و هیچ خلاقیت و به‌روزرسانی ندارد به‌طور حتم بازنده می‌شود. علاوه این، دانشجویی که در عصر هوش مصنوعی که بازار خلاقیت در آن وجود دارد بخواهد به شیوه کلاسیک و سنتی با رویکردهای پذیرنده منفعل فعالیت کند قطعاً دچار عقب‌ماندگی و شکست می‌شود. 

دکتر خجیر با طرح این پرسش که هوش مصنوعی چه کمکی به ما می‌کند و چه محاسنی در آموزش دارد؟ گفت: به کمک هوش مصنوعی می‌توانیم محتوای هوشمند و فراتر از دیجیتال داشته باشیم. اگر همین امروز موضوعی را در چت بات‌ها جست‌و‌جو کنید با اطلاعاتی روبه‌رو می‌شویم که ممکن است فردا متفاوت باشد. یعنی در چنین حالتی می‌توان محتوای هوشمند تولید کرد. کارکرد دیگر هوش مصنوعی در حوزه آموزش مدیریت زمان است. یعنی هدفمند باشیم و اطلاعات درست و دقیق را به‌جای هزاران اطلاعات متنوع در اختیار بگیریم. با استفاده از هوش مصنوعی به آن چیزی که می‌خواهیم می‌رسید. این مسئله حداقل در حوزه هنرهای تجسمی و دیگر حوزه‌ها از ابعاد کمی و کیفی تأثیرگذار است.

دانشیار دانشگاه سوره، فناوری هوش مصنوعی را اتفاق ویژه‌ای در نظام آموزشی توصیف کرد و افزود: هوش مصنوعی سبب پویایی زمان به‌جای ایستایی زمان می‌شود. به‌عنوان نمونه برنامه‌ریزی آموزشی در همه زمینه‌ها با هوش مصنوعی به‌خوبی انجام خواهد شد و پویایی در نظام آموزشی ایجاد می‌شود. هوش مصنوعی ما را وارد گستره جهانی آموزش می‌کند و سبب می‌شود تا به‌روزترین داده‌های علمی جهان را به دست آوریم و با آن‌ها آشنا شویم. در هر زمان و در هر مکان می‌توانیم از هوش مصنوعی برای آموزش استفاده کنیم. توانایی نامکانی و ناهم‌زمانی فقط با استفاده از هوش مصنوعی میسر است، ازاین‌رو می‌تواند اتفاقات علمی موردنیاز ما را به بهترین شکل رقم بزند.

آموزش سلولی در عصر هوش مصنوعی

دکتر خجیر در ادامه به شکل‌گیری آموزش سلولی با استفاده از هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: آموزش در نظام کلاسیک بیشتر گروهی است به این معنی که استادان با گروه‌های دانشجویی سر و کاردارند. در آموزش سلولی مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانیم علاوه بر تعریف درس برای کل کلاس نقاط قوت و ضعف یک دانشجوی خاص را شناسایی کرده و برای حل‌وفصل آن برنامه و سناریو پیشنهادی دریافت کنیم. این شرایط در مورد عملکرد استاد و کیفیت آموزش وی قابل‌طرح و بررسی است به‌طوری‌که با استفاده از آن می‌توان به نقاط قوت و ضعف خود پی برد و برنامه مناسب دریافت کرد.

وی افزود: یکی دیگر از محاسن به‌کارگیری هوش مصنوعی در نظام آموزشی افزایش کارایی در ارائه خدمات آموزشی است. همین حالا فرایندهای سازمانی بوروکراتیک زیادی مثل ثبت‌نام، برنامه‌ریزی آموزشی و محتوایی، امور فارغ‌التحصیلی و حضوروغیاب داریم که با تعداد زیادی نیروی انسانی انجام می‌شود. با استفاده از هوش مصنوعی این فرایندها بهبود می‌یابد و در بسیاری از حوزه‌ها شاهد شکل‌گیری اتوماسیون آموزشی سبک، ساده و بدون خطا خواهیم بود. بنابراین با هوش مصنوعی می‌دانیم که چطور باید امکانات محدود را به خواسته‌های نامحدود تخصیص دهیم.

دکتر خجیر در پایان توانایی هوش مصنوعی برای تولید محتوای آموزشی خلاقانه را منحصربه‌فرد توصیف کرد و اظهار داشت: هوش مصنوعی برای ما می‌تواند در نقش دستیار صوتی، مشابه آنچه همین امروز در شرکت‌های بزرگ وجود دارد ظاهر شود و در دروس کارگاهی که دانشجوی زیادی وجود دارد برخی مسائل را به‌جای استاد بیان کند.

آینده‌پژوهی، فرصتی برای حل نیازها، چالش‌ها و مسائل آینده

پیش از سخنان دکتر خجیر، «دکتر مهران هوشیار» مدیر گروه مطالعات عالی هنر دانشگاه سوره و دبیرکل دومین همایش ملی آینده‌پژوهی، نظام آموزشی و توسعه پایدار گفت: با توجه به رسالت دانشگاه سوره به‌عنوان دانشگاه کارآفرین درصدد هستیم بتوانیم چالش‌ها، نیازها و مسائل آینده را رصد کنیم تا بر فرایندهای توسعه و ساختارهای نظام پایدار آموزشی مسلط شده و به این شکل با پیش‌بینی راهکارها و سناریوهای مناسب به برنامه‌های آینده نزدیک‌تر شویم.

وی افزود: دانشگاه‌ها به‌عنوان مراکزی که می‌توانند در تبیین این فرایندها جریان‌ساز و زمینه‌ساز باشند نقش بسیار مؤثری دارند و خوشحالم که اعلام کنم دانشگاه سوره به‌عنوان یکی از پیشروترین نظام‌های آموزشی در این راه قدم برداشته و در تلاش است با برگزاری سلسله نشست‌های مرتبط با همایش آینده‌پژوهی نقشه راه مشخصی را برای رسیدن به آینده مطلوب ترسیم کند.

این عضو هیأت‌علمی دانشگاه سوره تأکید کرد: کارهای خیلی بنیادی و بلندمدتی در پیش داریم و نیازمند همت، اراده و دانش زیادی هستیم. امیدوارم با کمک متولیان امر، مسئولان، مدیران و از همه مهم‌تر استادان صاحب‌نام که در این حوزه دانش کافی دارند بتوانیم در این مسیر موفق‌تر قدم برداشته و سربلند و پیروز شویم.

گفتنی است، در پایان هشتمین پیش‌نشست همایش ملی آینده‌پژوهی و توسعه پایدار با عنوان «هوش مصنوعی و نظام آموزشی» که در ساختمان مرکزی دانشگاه سوره برگزار شد، دیدگاه‌ها و نظرات حاضران بیان و به پرسش‌های آنان پاسخ داده شد.

گزارش: محمد جواد نعمتی