کارگاه آموزشی «چالش‌های روش کیفی در پروپوزال‌نویسی» به مناسبت هفته پژوهش، با ارائه دکتر «امیدعلی مسعودی» و به همت دانشکده فرهنگ و ارتباطات و همکاری معاونت پژوهشی دانشگاه سوره، شنبه 2 دی‌ماه ۱۴۰۲ به‌صورت برخط و حضوری برگزار شد.
به گزارش روابط‌عمومی دانشگاه سوره به نقل از معاونت پژوهشی دکتر امیدعلی مسعودی، مدیر گروه ارتباطات اجتماعی و عضو هیأت‌علمی دانشگاه سوره عنوان کرد: «منابع خوبی برای نوشتن مقالات وجود دارد ازجمله پایگاه‌های ایرانداک (Irandoc)، Iran paper، گنج و... همچنین برای بررسی عناوین مقالات پایگاه Forest nation، سایت هوش مصنوعی به نام Write full که می‌توان از آن خلاصه مقالات را دریافت کرد به ما کمک می‌کنند و سایت Get Digest که مقاله و خلاصه آن را می‌دهد. همچنین در سایت‌های گوگل اسکولار و اسکوپوس هم به‌شرط عضويت می‌توان خلاصه مقاله و عنوان را به آن‌ها ارائه کرد و ببینیم پیش‌ازاین در اطراف موضوع ما چه چیزهایی نوشته‌شده است.»
وی توضیح داد: «شما برای نوشتن پروپوزال و رساله باید پیشینه ارائه بدهید، پس اول چکیده و پیشینه داخلی و خارجی تهیه شود و بعد عنوان را انتخاب کنید، دانشجو اگر به‌این‌ترتیب پیش نرود سردرگم می‌شود چون به دنبال موضوعی می‌رود که پیشینه آن را ندارد بنابراین تسلطی به آن ندارد و نمی‌داند با چه روشی پیش برود و روش‌ها را یاد نگرفته است. روش‌های کیفی به شکل دستی انجام نمی‌شود و باید با نرم‌افزار کار شود، مثلاً می‌خواهید به روش داده‌بنیاد کارکنید باید از نرم‌افزارهای مکس‌کیودا،NVivo و دیگر نرم‌افزارها برای تحلیل داده‌ها استفاده می‌شود.»
این پژوهشگر و مدرس دانشگاه ادامه داد: «چالش بعدی در ابزار است، به همین دلیل تأکید داریم که دانشجویان در دوره کارشناسی ارشد حتماً چند ابزار را یاد بگیرند. نکته بعد اینکه اغلب دانشجویان ما عنوان پژوهش را بدون علاقه انتخاب می‌کنند، درحالی‌که دانشجو باید کل مسیر را با عنوان انتخابی طی کند، اول باید بداند به آن علاقه دارد یا نه؟ دوم دسترسی به داده‌ها که در پروپوزال خیلی اهمیت دارد و در روش کیفی خیلی سخت‌تر است، چون مصاحبه و تکنیک‌های مربوط به آن و همچنین کدگذاری داده‌ها دشوار است.»
رئیس دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره با اشاره به مبحث اشباع نظری اظهار کرد: «برخی می‌گویند اشباع نظری به معنی تکرار داده‌ها است، ولی این نیست. بلکه اشباع نظری یعنی من به یک نظریه و پاسخ سؤالات اصلی و فرعی پژوهش خود برسم.»
دکتر مسعودی اضافه کرد: «یک چالش مهم‌تر بحث الگو و مدل است، الگو یعنی Pattern، و ما در تحقیق‌های کیفی فقط به الگو می‌رسیم که عبارت است از روابط بین مفاهیم در یک تحقیق کیفی. زمانی می‌توانیم این کار را بکنیم که بتوانیم مفاهیم را معرفی کنیم و مفاهیم در ارتباط با همدیگر تعریف می‌شوند. این‌ها متغیر نیستند مثل قد یا وزن که قابل‌اندازه‌گیری باشند، مثلاً اخلاق مفهوم است و چطور می‌توان آن را تعریف یا مقایسه کرد؟ اخلاق حرفه‌ای، دانشجویی، و... که شاخص می‌سازد و با آن‌ها می‌توانیم الگوی تجریدی و پیشنهادی خود را تعریف کنیم.»
وی اظهار کرد: «برخی در تحقیقات کیفی ترکیبی ابتدا مدل می‌سازند و بعد می‌خواهند با استفاده از آن الگو بدهند که این کار اشتباه است، بنابراین در تحقیق‌های کیفی-ترکیبی اول الگو، ذهن و نظریه پژوهشگر ساخته می‌شود و بعد می‌بینیم آیا برازش حاصل می‌شود و برازنده ارائه به جامعه علمی در قالب مدل است یا خیر.»
عضو هیأت‌علمی دانشگاه سوره خاطرنشان کرد: «نکته بعد بیان مسئله است، باید بدانیم که مسئله سؤال نیست. در تحقیق کیفی مسئله پیچیده‌تر، انتزاعی‌تر و غیرقابل لمس‌تر است و بنابراین با مشکل روبه‌رو هستیم چون یک گام جلوتر به سمت ساخت و تولید نظریه می‌رویم. در کارهای کمی قوت قلب ما بیشتر است و ابزار ریاضی را داریم، من باید مسئله را به‌گونه‌ای تعریف کنم که قابل تحقیق باشد.» «مسائلی که ما در تحقیقات کیفی داریم خیلی متفاوت از مسائل موجود در تحقیق‌های کمی است، روش کیفی با ریاضیات کاری ندارد و تنها مفاهیم مطرح است که از متن (مصاحبه، فیلم، عکس، اسناد، صدا و...) به دست می‌آید.»
این روزنامه‌نگار عنوان کرد: «پژوهشی که امیل دورکیم در آمریکا انجام داد 26هزار خودکشی را موردبررسی قرار داده است، در تحقیقات کتابخانه‌ای باید بگویید کتاب‌ها دست‌اول است یا دست‌دوم. در تحقیق‌های اسنادی باید اسناد معتبر باشد. بنابراین روش کار را باید توضیح دهیم چون باید تفاوت کار خودمان را با سایر کارها بیان کنیم.»
مدیر گروه ارتباطات اجتماعی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره تأکید کرد: «مسئله سؤالات تحقیق نیست، بلکه مسئله یعنی درهم‌ریختگی و عدم تعادل در یکجایی. مشکل کمبود آب مسئله است. یا حجاب، چکار باید بکنیم؟ وضعیت حجاب خوب نیست؟ قانون بگذاریم. تکلیف کنیم. از طریق رسانه اقدام کنیم. مسئله یعنی برای محققان سؤال پیش‌آمده و هر تفکری دارد باید آن را کنار بگذارد و پاسخ آن مسئله را پیدا کند.»
دکتر مسعودی تصریح کرد: «در تحقیق‌ها، چه کمی و چه کیفی اصل بر عینیت است، پس همین‌که عدم تطابق بین وضع موجود و وضع مطلوب به وجود آمد مسئله به وجود آمده است. ما باید به دنبال مسائلی برویم که به‌ظاهر فردی ولی درواقع مشکل جمعی است. مسائل برای افراد اتفاق می‌افتد، امّا آیا این مسئله اجتماعی شده است؟ باید راه‌حل داد. چالشی که دانشجوها و محققان ما دارند این است که نمی‌دانند ضرورت چیست؟»
نویسنده کتاب‌های «آینده‌نگری ارتباطات اجتماعی در ایران» و «اندیشه‌های بنیادین در علم ارتباطات»، بابیان اینکه ما در تحقیق‌های کیفی معمولاً با پدیده‌های نوظهور روبه‌رو هستیم، افزود: «وقتی در تحقیق‌های کیفی می‌گوییم زیست تجربه، یعنی تجربه خیلی مهم است. به همین دلیل سراغ کسانی می‌رویم که تجربه‌دارند، دنبال تجربه می‌رویم، از دل تجربه علم بیرون می‌آید. باید در کارهایی که قبلاً انجام‌شده مطالعه داشته باشیم.»
عضو شورای علمی گروه ارتباطات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت: «هدف تحقیق حل مسئله است، خیلی مهم است که در تحقیق‌های کیفی در وسط قرار بگیریم. یکی از چالش‌ها این است که ما یادداشت‌های خود را نمی‌نویسیم و به آن‌ها بی‌توجهی می‌کنیم. مصاحبه‌شونده در حین گفتن پاسخ سؤالی یا جمله‌ای اخم کرد، به گونه خاصی جواب داد، خوشش آمد، محل مصاحبه را ترک کرد و یا موارد دیگر. در مصاحبه‌ها حرکات غیرکلامی خیلی به ما کمک می‌کنند و می‌توانیم از آن‌ها کد بگیریم. رمزهایی که از دل گفت‌وگو بیرون می‌آیند.»
عضو هیأت‌علمی دانشگاه سوره افزود: «پس حتماً یادمان باشد که در مصاحبه‌ها وقتی فرد سکوت می‌کند بنویسیم سکوت کرد، گاهی اوقات سکوت‌ها خیلی چیزها به ما می‌گوید. باید در همان سکوت سؤال طرح کنید چون مصاحبه از نوع نیمه ساختاریافته یا ساختار نیافته است، در تحقیق‌های کیفی از ساختاریافته استفاده نمی‌شود خصوصاً در پدیدارشناسی چون باید پدیده را از درون آن بشناسیم و از دل آن دربیاوریم. الماس را با سختی می‌توان استخراج کرد.»
دکتر امیدعلی مسعودی خاطرنشان کرد: «کتاب آداب مصاحبه مطبوعاتی اثر سالی آدامز، منتشرشده توسط انتشارات دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها یکی از کتاب‌های مفید برای دانستن تکنیک‌ها و یادگیری روش مصاحبه است. نکته مهم اینکه در انتخاب محل مصاحبه دقت کنید که جایی مثل کتابخانه نباشد.»
مدیر گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه سوره توضیح داد: «در مورد پروپوزال مهم است بدانیم پایان‌نامه ما کاربردی یا بنیادی است که در این مورد هم بسیاری از دانشجویان اشتباه می‌کنند. تحقیق‌های بنیادی خیلی زمان‌بر هستند و تحقیق‌های کاربردی ما به‌ندرت بنیادی می‌شوند. تحقیق‌های کیفی مبتنی بر مفاهیم هستند و مفاهیم را نمی‌توان در فرهنگ لغت پیدا کرد. تحقیق کیفی اکتشافی است، و اکتشافی فرضیه ندارد. درحالی‌که در تحقیق‌های کمی فرضیه داریم. نکته دیگری که خیلی مهم است در گزارش‌ها و پروپوزال‌هایی که می‌نویسیم باید سؤالات تحقیقات کیفی هم نوشته شود. گلیزر می‌گوید باید فازبندی شود، ما در تحقیق‌های کیفی فاز به فاز جلو می‌رویم.»
وی بابیان اینکه ما فرزندان دلیل هستیم عنوان کرد: «هنگامی‌که با کسی مصاحبه انجام می‌دهیم از او دلیل بخواهیم. در طرح مسئله خیلی مهم است بدانیم که چه خواهد شد؛ همچنین باید در کارمان تمام آنچه را که اتفاق افتاده است تعریف کنیم، اولین چیزی که داورها به سراغش می‌روند منابع است، اینکه تاریخ آن، چه زمانی است، معتبر هست یا خیر؟ پس اگر منابع با موضوع تحقیق ما مرتبط باشد درست است ولی اگر موضوع متاورس و هوش مصنوعی باشد باید منابع ما تازه باشند و اگر موضوع تاریخی باشد حتی منبع 70 سال پیش می‌تواند کاربردی و معتبر باشد و البته بهتر و مناسب‌تر هم است.»
این مؤلف و روزنامه‌نگار یادآور شد: «طبق نتایج تحقیقات انجام‌شده بیش از 38 درصد پروپوزال‌های ارائه‌شده رد می‌شوند، 71 درصد عناوین مطلوب ارزیابی نشده‌اند، به دلیل اینکه عنوان شما یا باید توصیفی، تحلیلی، تأثیر، علت، همبستگی یا رابطه باشد. 46 درصد پروپوزال‌ها برگردانده می‌شوند، 72 درصد مقدمه‌ها رضایت‌بخش نبوده‌اند، فقط 16 درصد بیان مسئله را خوب نوشته‌اند و تنها 29 درصد اهداف تحقیق را به‌روشنی نوشته‌اند.»
استاد دانشگاه سوره اظهار کرد: «مقدمه این است که من چنین مسئله‌ای دارم و می‌خواهم چطور با آن برخورد کنم یا به آن سؤال جواب بدهم. در زمان پروپوزال نوشتن بعد از مقدمه وارد طرح مسئله می‌شویم، بیان مسئله‌ها هسته کار ما هستند و باید ارتباط منطقی بین مسئله و سؤالات پژوهش برقرار باشد.»
وی بیان کرد: «در چکیده زمینه کار و هدف توضیح داده می‌شود، روش تحقیق در یک پاراگراف، و نتیجه نیز در یک پاراگراف که در کل چکیده 250 کلمه است. بعضی نشریات 1.5 صفحه چکیده تفصیلی به لاتین از پژوهشگر می‌خواهند، مجله جهانی رسانه این کار را می‌کند که این (چکیده گسترده) مقالات را به رده ISI می‌برد.»
این پژوهشگر و مدرس دانشگاه بابیان اینکه موضوع تحقیق هرچقدر محدودتر باشد بهتر است، ادامه داد: «ما در تحقیق‌های کیفی می‌توانیم از جداول هم استفاده کنیم، و بر اساس آنچه در ذهنمان است و بین مفاهیم ارتباط برقرار می‌کنیم نتایج را تبیین کنیم. رفرنس‌ها و منابع مورداستفاده ما که در انتهای پژوهش می‌آید نیز بسیار مهم است.»
عضو هیأت‌علمی دانشگاه سوره خاطرنشان کرد: «ما یک نوآوری و حرفی برای گفتن داشته باشیم که آن را در همان چکیده گسترده می‌توانیم به دنیا بگوییم. در ایران تحقیق‌های بسیار مهمی انجام‌شده که یافته‌های مهمی دارند امّا متأسفانه به آن‌ها توجهی نشده است.»
وی با اشاره به امکانات هوش مصنوعی برای پژوهشگران اظهار کرد: «می‌توان از هوش مصنوعی برای ایده گرفتن، نوشتن و یا ترجمه مقالات خارجی استفاده کرد امّا نکته مهم این است که هوش مصنوعی روح ندارد و دانشجو ایده می‌دهد و می‌تواند منابع کاربردی و درست را پیدا کند و مورداستفاده قرار بدهد.»
دکتر مسعودی در پایان با مروری بر مطالب مطرح‌شده و پاسخگویی به نکات تأکید کرد: «دانشجویان باید بسیار مطالعه کنند، و از سایت‌های معتبر و معرفی‌شده به‌عنوان منبع استفاده کنند، زبان انگلیسی خود را تقویت کنند تا گستره مطالعاتی ایشان تقویت شود.»
در پایان پرسش و پاسخ دانشجویان حاضر در جلسه در خصوص رشته‌های مختلف و روش‌های مناسب برای پژوهش‌ها و تحلیل محتوا، روش‌های کیفی مورداستفاده در رشته‌های علوم ارتباطات، ابزارهای پژوهش، نشانه‌شناسی و تحلیلی مضمون صورت گرفت.
گفتنی است کارگاه آموزشی «چالش‌های روش کیفی در پروپوزال‌نویسی» به مناسبت هفته پژوهش، با حضور و ارائه دکتر امیدعلی مسعودی و به همت دانشکده فرهنگ و ارتباطات و همکاری معاونت پژوهشی دانشگاه سوره، از ساعت ۱۶ تا ۱۸ روز شنبه 02 دی‌ماه ۱۴۰۲ به‌صورت برخط و حضوری در دانشکده فرهنگ و ارتباطات سوره برگزار شد.
گزارش: زهره عرب
نظر خود را بنویسید