به گزارش روابط عمومی دانشگاه سوره_ دومین نشست تخصصی از مجموعه وبینارهای دکترای رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنرهای اسلامی با عنوان «فلسفه زیبایی در هنرهای اسلامی شرق و غرب» به کوشش دانشکده هنر دانشگاه سوره و با همکاری معاونت آموزش و تحصیلات تکمیلی و معاونت پژوهشی؛ با ارائه و سخنرانی دکتر هادی ربیعی عضو هیأت علمی دانشگاه هنر تهران و حضور دکتر مهران هوشیار دانشیار دانشگاه سوره به عنوان دبیر جلسه، روز یکشنبه مورخ 28 فروردین‌ماه 1401 ساعت 17 الی 18:30 به صورت مجازی در سامانه آموزش مجازی دانشگاه سوره برگزار شد.

در ابتدای جلسه، مهران هوشیار ضمن عرض خوش‌آمد، به ارائه مقدمه‌ای در باب موضوع پرداخت و به سوابق تحصیلی، حرفه‌ای و فعالیت‌های اجرایی هادی ربیعی اشاره کرد. سپس هادی ربیعی از تلاش استادان و مسئولان دانشگاه سوره به واسطه تأسیس رشته دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنرهای اسلامی تشکر و قدردانی کرد و افزود: امیدوارم در این مسیر، به نیازهای پژوهشی پاسخ داده شود و شایسته است که متخصصان این رشته، مبانی نظری تاریخ هنر اسلامی را مورد بررسی قرار دهند. همچنین انتظار می‌رود که به نسبت هنر اسلامی با غیر آن نیز پرداخته و تفاوت‌ها و تشابه‌های هنر اسلامی تبیین و تحلیل شود. هوشیار ادامه داد: در تلاش هستیم تا بتوانیم در این حیطه، یک رویکرد متفاوت اجرایی داشته باشیم و در این نشست‌ها نیز اصول و مبانی اولیه را مرور کنیم.

هادی ربیعی عنوان کرد: در هر حال این تطبیق و مقایسه بسیار مهم و با اهمیت است. می‌توانیم هنر اسلامی را با هنر بودایی و هنر مسیحی بسنجیم و به جهت آن‌که شناخت کاملی از هنر اسلامی به دست آوریم، باید تأثیرگذاری‌ها و تأثیرپذیری‌ها مورد توجه قرار بگیرد. این تأثیرات و تعامل‌ها گاهی در حیطه آثار هنری و گاهی در حیطه مباحث نظری است. وی افزود: نمونه‌ای از این مباحث نظری؛ زیبایی‌شناسی بوده و بحث امروز به دوره زمانی اواخر قرن دوازدهم و سراسر قرن سیزدهم میلادی مربوط می‌شود. متفکران مسیحی اغلب تحت‌تأثیر متفکران مسلمان، به خصوص در مباحث نظری هستند.

هادی ربیعی درباره قرن سیزدهم میلادی و دلایل اهمیت آن گفت: قرن سیزدهم میلادی به واسطه ارتباط با هنر اسلامی، بسیار مهم است. از نظر اجتماعی و اقتصادی رشد و توسعه در این زمان رخ می‌دهد. از جمله رواج شهرنشینی، تأسیس دانشگاه‌ها و شکل‌گیری تفکرات فلسفی و همچنین حضور فیلسوفان مسیحی. همچنین آثار ارسطو در این زمان ترجمه و خوانده می‌شود. به عبارتی قرن سیزدهم، پل ارتباطی میان نظریات زیبایی‌شناختی قرون‌وسطی و رنسانس است. در این دوره در غرب اندیشه فلسفی و هنر با هم مرتبط می‌شوند.

ربیعی خاطرنشان کرد: آراء متفکران مسلمان در حیطه مباحث هنر و زیبایی، بر آراء متفکران مسیحی اثر گذاشت. در این نشست قرار است که دیدگاه فرانسیسی‌ها را بررسی کنیم که به‌طور مثال از آثار ابن‌سینا و ابن‌رشد تأثیر گرفتند. فرانسیسی‌ها ابن‌سینا را مورد توجه قرار دادند و با توجه به ترجمه‌های مختلفی که صورت گرفته بود؛ جریان آگوستینی ابن‌سینایی را آغاز کردند. وی افزود: منابع و اصطلاحات زیبایی‌شناختی در آثار فرانسیسی‌ها و ابن‌سینا در بافت مباحث الهی و فلسفی‌شان به هنر و زیبایی پرداختند. در آثار ابن‌سینا و در کتاب‌هایی چون نجات و شفا، به نکته زیبایی اشاره شده است. همچنین متفکران مسیحی زیبایی را با واژگان متفاوتی مانند زیبایی‌های اخلاقی، معنوی و طبیعی نشان می‌دادند.

ربیعی در این باره اضافه کرد: واژگان و اصطلاحات تخصصی هنر اسلامی را باید در این رشته تحصیلی مورد توجه قرار داد و به معنای دقیق آن پی برد. علاوه بر آن باید در اصطلاحات تخصصی که متفکران در آن زمان در متون خود نوشته‌اند تأمل کنیم و کاربرد آن‌ها در متون، مشخص و به آن پرداخته شود.

در ادامه جلسه، هادی ربیعی به مهم‌ترین نکات درباره زیبایی اشاره کرد و گفت: نخستین مورد زیبایی تصویر است که یکی از مسائل زیبایی هنر به تصویر برمی‌گردد. باید دانست که زیبایی تصویر کجاست؟ اگر در بازنمایی الگو موفق باشد زیباست؟ یا شکل‌گیری خوب تصویر اهمیت دارد؟ یا هر دو مورد؟ ابن‌سینا می‌گوید هنگامی‌که مردم بتوانند تصویر را به اصل آن نسبت دهند و تصویر محاکاتی خلق شود، زیبایی به وجود آمده است و اگر در تصویری شکل و رنگ ادغام شود، تصویر واحدی رخ می‌دهد که زیبایی را شکل می‌دهد. همچنین شکل و رنگ زیبا اگر در تناسب هم باشد یک زیبایی سوم حاصل می‌شود که فراتر از زیبایی‌های دیگر است.

هادی ربیعی در رابطه با خلق تصاویر ناپسند توضیح داد: چه بسا حیوان یا تصویری منفی و ناپسند مثل شرارت شیطان آن‌قدر خوب نشان داده شده که این شرارت سبب حیث محاکاتی و سپس لذت‌بخش می‌شود؛ زیرا این امر منفی به خوبی نشان داده شده است. تصویر صرفاً طرحی از ویژگی‌های ظاهری شخص نیست، بلکه ممکن است حالت‌های روحی، عاطفی و فکری سوژه را نمایان کند یا به تصویر بکشد.

ربیعی اظهار کرد: مورد دوم وجه شباهت است. تأثیرگذاری زیبایی تصویر بر مخاطب و اهمیت آن است. از هنرهایی مانند معماری، نقاشی و خوشنویسی در مکان‌های مقدس استفاده می‌شود. استدلال سه‌گانه‌ای وجود دارد که بر اساس این سه دلیل رواست در اماکن مقدس از هنر استفاده شود. دلیل نخست برای آن‌که کم‌سوادان نمی‌توانند کتاب مقدس را بخوانند و درک کنند، از تصویر بهره بگیرند. دلیل دوم برای تحریک عواطف و احساسات است. چراکه عواطف ما انسان‌ها با دیدن و تماشا کردن بیشتر برانگیخته می‌شود و دلیل سوم برای به خاطر سپردن است. انسان وقتی تصویر را نظاره کند برایش تأثیرگذارتر می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: سومین مورد عناصر زیبایی است. در این بخش بررسی می‌شود که زیبایی به چه عناصری وابسته است. در جهان وقتی به چیزی زیبا می‌گوییم که از اندازه مقتضی، فرم و نظم برخوردار باشد. در رسالات ابن‌سینا به عوامل زیبایی پرداخته شده که می‌گوید اگر نفس حیوانی انسان با تفکر ناطقه آمیخته شود، اعتدال و نظم و هماهنگی زیبایی را می‌بیند که در اینجا اعتدال در صورت وحدت میان اشیا، رنگ‌ها و اصوات مختلف شکل می‌گیرد. اعتدال در آثار هنری یک نوع توازن خاص است.

هادی ربیعی اذعان کرد: در مورد چهارم ادراک زیبایی و لذت از آن است که ابن‌سینا می‌گوید نفس انسان به اصوات هماهنگ عشق می‌ورزد. هر کدام از حواس ما نوعی زیبایی را حس می‌کند و لازمه لذت از این زیبایی تنظیم حس و تطابق آن با آن صورت از زیبایی است و جایی که میان ادراک و مُدرَک ارتباط و هماهنگی برقرار می‌شود، لذت رخ می‌دهد. همچنین برای لذت بردن از زیبایی به دقت و تمرکز نیاز است.

ربیعی مورد پنجم را زیبایی جهان دانست و گفت: جهان از زیبایی کلی برخوردار است که نقصان و زیادی را نمی‌پذیرد. انسان اگر بتواند نظام جهان را یک کل زیبا ببیند؛ در این امر موفق بوده است. بعلاوه، مورد ششم به درجات لذت و زیبایی اشاره کرده است که متفکران مسلمان و متفکران مسیحی معتقدند؛ همان‌طور که زیبایی‌ها درجه‌مند هستند، پس لذت‌ها نیز درجه‌مند می‌شوند.

سپس هادی ربیعی به ارائه مورد هفتم و هشتم پرداخت و در این زمینه یادآور شد: لذت ادراکی و عقلی زیباتر از لذت حسی است؛ بنابراین ادراک خداوند برترین زیبایی و برترین لذت‌هاست. پس در این بخش به زیبایی الهی می‌پردازند. آخرین مورد زیبایی به مثابه امر متعالی است. امور متعالی در فلسفه غرب در مورد کانت وجود دارد که امور متعالی برای اشاره به مصداق‌های وجودی هستند.

وی در پایان گفت: جای کار پژوهشی بسیاری است که چگونه متفکران مسیحی از متفکران مسلمان تأثیر پذیرفتند و چگونه متفکران مسلمان به این مباحث پی برده و به هنر و زیبایی توجه کرده و آن را درک کرده‌اند.

در انتهای جلسه نیز، به تمامی سؤالات علاقه‌مندان در این حوزه پاسخ داده شد.