بیست و یکمین نشست کرسی ترویجی با عنوان "تبیین اخلاق زیست‌محیطی شهروندان در تعالی محیط‌زیست به همراه ارائه مدل مفهومی" در دانشگاه سوره برگزار شد.

به گزارش روابط‌عمومی دانشگاه سوره به نقل از معاونت پژوهشی، بیست و یکمین نشست علمی از سلسله کرسی‌های ترویجی دانشگاه سوره روز سه‌شنبه هفتم شهریورماه 1402 به‌صورت حضوری و مجازی در دانشگاه سوره برگزار شد.

در این نشست که به دبیری دکتر لیلا مقیمی، مدیر گروه معماری دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه سوره با موضوع «تبیین اخلاق زیست‌محیطی شهروندان در تعالی محیط‌زیست به همراه ارائه مدل مفهومی» برگزار شد، دکتر نجمه دشتکی، استادیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه سوره، به‌عنوان ارائه‌دهنده حضور داشت. دکتر فرح حبیب، استاد دانشکده عمران، معماری و هنر دانشگاه آزاد اسلامی و نیز دکتر لیلا مقیمی به‌عنوان ناقدین این جلسه به سخنرانی پرداختند.

دکتر دشتکی درباره موضوع این نشست کرسی ترویجی توضیح داد: تبیین اخلاق زیست‌محیطی شهروندان در تعالی محیط‌زیست به همراه ارائه مدل مفهومی، برگرفته از رساله دکتری من است که در مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری به‌عنوان مقاله علمی پژوهشی به ثبت رسیده است.

او در ابتدا از بحران‌های قرن جدید و چالش‌های آن سخن گفت: رشد فزاینده جمعیت، افزایش مهاجرت به شهرها، عدم مدیریت منابع، از بین رفتن گونه‌‌ها و زیستگاه‌های طبیعی، مصرف بالای انرژی و... از چالش‌های قرن جدید هستند که به بحران زیست‌محیطی منجر شده و صاحب‌نظران همواره به دنبال راه‌حلی برای گذر از این بحران زیست‌محیطی هستند.

وی درباره انتخاب عنوان این مقاله گفت: اخلاق زیست‌محیطی چگونه می‌تواند در رشد، کمال و تعالی محیط‌زیست تأثیر داشته باشد. در پی این سؤال باید رویکردهای اخلاق زیست‌محیطی در دیدگاه غربی را شناخت. او ادامه داد: از دیدگاه نظریات غربی این رویکردها به سه دسته تقسیم می‌شوند: رویکرد انسان‌محور، رویکرد زیست محور و رویکرد زیست‌بوم محور.

دشتکی در ادامه به توضیح این سه رویکرد پرداخت: رویکرد انسان‌محور با تمرکز بر روی انسان، محیط‌زیست را به‌عنوان ابزار می‎داند و منابع آن را برداشت می‌کند؛ حیوانات مورد شکار قرار می‌گیرند و درختان قطع می‌شوند و در حریم رودخانه خانه‌سازی و ویلاسازی می‌شود چراکه محیط‌زیست جنبه ابزاری دارد. محیط‌زیست در جهت بهره‌برداری انسان ارزشمند می‌شود و تنها اساس عمل اخلاقی در این رویکرد، آن است که هرچقدر بتوانیم بازدهی بیشتری برای جمعیت بیشتری از افراد داشته باشیم، از محیط‌زیست بهره می‌گیریم حتی اگر استفاده ابزاری باشد و به از بین رفتن محیط‌زیست منجر شود.

او ادامه داد: در رویکرد بعدی یعنی رویکرد زیست محور، تمام موجودات برابر هستند و همه آن‌ها به‌صورت فردی دارای ارزش بوده و چون واجد احساس و درک و آگاهی هستند، شایسته توجهات اخلاقی‌اند. در این رویکرد نیز رفتار مناسب شهروندی و چیستی آن در قبال دیگر موجودات به‌نوعی سؤال انگیز است و به آن پاسخ مناسبی داده نمی‌شوند اما نسبت به رویکرد پیشین یعنی انسان‌محوری، یک گام جلوتر است زیرا که نوعی برابری را در نظر می‌گیرد.

وی رویکرد زیست‌بوم محور را رویکردی کامل‌تر و جامع‌تر دانست و توضیح داد: در این رویکرد کل‌نگری داریم و همه اجزا ارزش ذاتی دارند و انسان‌ها دارای برتری ذاتی نیستند، بلکه انسان ها به‌عنوان یک بخش از یک کلیت بزرگ‌تر یعنی زیست‌بوم هستند و هرکدام به‌عنوان یک شهروند زیستی ساده برشمرده می‌شوند. در این نظریه اما همچنان نوعی خلاء دیده می‌شود؛ ضمانت اجرایی رفتار شهروندان در این رویکرد بیان نمی‌شود اما نسبت به دو رویکرد پیشین کامل‌تر است.

استادیار دانشکده معماری و شهرسازی سوره درباره پیوند این مقاله با دین اسلام و قرآن کریم و نیز گزاره‌های استفاده‌شده در آن، این‌گونه توضیح داد: در قرآن کریم این‌گونه آمده که اخلاق زیست‌محیطی شهروندان باید به‌گونه‌ای باشد که موجب تعالی محیط‌زیست شود و این‌زمانی اتفاق می‌افتد که کشف مسیر تعالی محیط‌زیست موردتوجه‌مان باشد. ازآنجاکه محیط‌زیست مخلوق خداوند است، نمی‌توان و نباید نقصی را به آن وارد کرد. رفتار انسان‌ها در برابر محیط‌زیست باید به‌گونه‌ای باشد که تعادل آن برهم نخورد. در دین اسلام، این ارزش‌های اخلاقی، ماهیت قدسی و معنوی پیدا می‌کنند که بخش متفاوت آن با رویکردهای غربی بیان‌شده است.

او درباره روند پیدا کردن گزاره‌های مرتبط با این موضوع از قرآن توضیح داد: از نرم‌افزار‌ تحلیل محتوای کیفی Atlas.ti استفاده شد به این صورت که ابتدا آیات مرتبط با موضوعات و گزاره‌های زیست‌محیطی استخراج شدند و سپس تفاسیر مناسب این آیات را با استفاده از نرم‌افزار تفاسیر نور و نرم‌افزار المیزان انتخاب و جداسازی کردم.  این مؤلفه‌ها کدگذاری و دسته‌بندی شدند و پس از دستیابی به ابعاد اصلی، به‌نوعی مدل تحقیق دست‌یافتم. 7 مقوله 23 مؤلفه و 590 زیر مؤلفه. از این 590 زیر مؤلفه بسیار مشترک بودند که پس از حذف اشتراکات، به 106 زیر مؤلفه رسیدم.

وی درباره نحوه کدگذاری و دسته‌بندی این اطلاعات توضیح داد: هریک از آن‌ها واجد یک نشانگر 11 رقمی شدند که سه رقم نخست شماره سوره، سه عدد دوم شماره آیه، دو رقم بعدی شماره جلد المیزان و سه رقم بعدی و انتهایی شماره صفحه تصویر المیزان هستند.

او بیان کرد که سه نوع جهان‌بینی از این پژوهش به دست آمد: جهان‌بینی به‌دست‌آمده جهان‌بینی الهی، گرایش به کمال و اعمال و رفتار در چهارچوب قوانین الهی. حالا باید دانست هرکدام به چه معنی هستند. در جهان‌بینی الهی خداوند محیط‌زیست حقیقی بوده است و بشر همواره در چنین محیطی غوطه‌ور هست و نظام طبیعت به نظامی فراتر از خود پیوند دارد که آن اصول معنوی است و تمام عناصر محیط‌زیست دارای پیوند ناگسستنی بوده که در چهارچوب نظامی واحد که در بهترین حالت خود است، قرار دارند. نکته این است که همه این عناصر به سمت مقصود نهایی خود در حال سیر هستند.

وی ادامه داد: در مقوله گرایش به کمال، تمام موجودات در حال حرکت به سمت کمال هستند و برهم خوردن تعادل موجب ایجاد یک بحران می‌شود و نیز بهره‌برداری از طبیعت باید بر اساس اخلاق و نیاز صورت گیرد. او همچنین بیان کرد: رفتار در چهارچوب قوانین الهی نیز به معنی این است که مطابق با خواست و هدایت خداوند از محیط‌زیست بهره‌برداری شود.

دکتر فرح حبیب پس از نقل‌قول از بخش نخست گلستان سعدی و بیان این مهم که این متن بسیار عمیق است و در همین راستا، بسیار خوب پیوندهای طبیعت را بیان می‌کند شروع به سخنرانی کرد: این مقاله آغاز یک راه است و بسیار عالی است اگر که این راه ادامه یابد و هرچه بیشتر بسط و گسترش یابد.

او ادامه داد: به‌عنوان ناقد دو تذکر کوچک قابل‌ذکر است یک آن‌که در صفحه 163 بحران زیست‌محیطی به اخلاق زیست‌محیطی شهروندان نسبت داده‌شده که گزاره سنگینی است زیرا که این‌یکی از دلایل موجود است و نیز در صفحه 165 گفته‌شده "اصل توحید به‌عنوان وجه ممیزه اسلام با سایر ادیان و مکاتب مطرح است" که می‌بایست با دقت بیشتری واژه‌گزینی می‌شد زیرا که کمی سنگین و پیچیده می‌شود.

وی آثار دکتر نصر را پیشنهاد داد که برای بسط این پژوهش می‌تواند بسیار موردبررسی قرار بگیرد زیرا که دیدگاه‌های همگرا و نگاه به طبیعت و اشتراکات و افتراق‌ها را به‌خوبی و بسیار منسجم بیان کرده است. چقدر عالی است اگر که در ادامه این مسیر به اشتراکات و افتراق‌ها نیز پرداخته شود چراکه این مقاله بسیار پربار است و می‌توان بسیار روی آن کار کرد.

در ادامه نشست دکتر مقیمی افزود: متأسفانه در کشورهای اسلامی مثل ایران، به پدیده محیط‌زیست کمتر پرداخته‌شده و یا این مفاهیم در حوزه نظری باقی‌مانده‌اند و از آن‌ها بهره عملی گرفته نشده است. وی ادامه داد: ارزش قدسی از مفاهیم پرتکرار در این پژوهش است که به بار امانت انسان‌ها و موجودات در نگهداری از محیط‌زیست اشاره دارد. او اضافه کرد: بیشتر انسان‌ها در نگهداری از این امانت گویی کم‌کاری کرده‌اند اما باید دانست که انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات توانایی این نگهداری را داشته پس به او محول شده است.

وی درباره مفهوم ارزش‌های قدسی که در این مقاله استفاده‌شده است، اضافه کرد: باید ارزش قدسی و چیستی این ارزش‌ها در این پژوهش باز شود و بیشتر توضیح داده شود. نظام ارزش‌گذاری از سوی سازمان‌های مهم جهانی همچون یونسکو در حال به‌روزرسانی است و حالا زمان مناسبی است که این ارزش‌ها تعریف شود تا کشور‌های اسلامی بتوانند از آن بهره ببرند.

دکتر مقیمی همچنین درباره مدل به‌دست‌آمده در این پژوهش که در بخش نتیجه‌گیری با عنوان شهر اسلامی ذکرشده، افزود: پیشنهاد می‌دهم که این مدل مفهومی روی کیس‌استادی‌های دیگر هم اجرا شود زیرا که پتانسیل این عمل را داشته و می‌توان با این روش نیز به بسط و گسترش پژوهش حاضر کمک کند.

او درباره دیدگاه این پژوهش بیان کرد: این پژوهش دارای دیدگاهی جزء به کل است و خوب است اگر دیدگاهی کل به جزء نیز مطرح شود. به‌عنوان‌مثال در نگاه به شهرها، نگاهی مردم محور و دموکراسی محور پیشنهاد می‌شود اما خوب است که چون درباره دیدگاه قرآنی و اسلامی صحبت می‌شود – که البته در دیگر ادیان هم می‌توان آن را جست – دیدگاه‌های کل به جزءی چون خالق نسبت به مخلوق اضافه‌شده و روی آن‌ها فکر شود.

دکتر حبیب در آخر این نشست اضافه کرد: سیاره زمین زنده است فلذا نمی‌شود تمام اتفاقات آن را ناشی از انسان دانست به‌عنوان‌مثال سونامی، ناشی از فعل‌وانفعالات خود همین سیاره زنده است؛ پس دقیقاً به همین دلیل که واژه "بحران زیست‌محیطی" می‌تواند ناشی از خیلی دلایل حتی غیرانسانی باشد، باید در واژه گذاری دقت بیشتری کرد. او همچنین کتاب فلسفه تکنولوژی را پیشنهاد داد.

دکتر مسعود دباغ نیز در پایان این جلسه این مقاله را مفید خواند و از قیاس متغیرها باهم و نیز از نگاهی که در نشانه‌گذاری این متغیرها شده بود تمجید کرد و آن را به‌عنوان روشی خوب برای انتخاب روش تحقیق دانست.

در پایان این نشست به سؤالات حاضرین پاسخ داده شد و نیز به حاضرین گواهی حضور در این نشست اعطا شد.

گزارش: رهام براری