سی و دومین کرسی ترویجی دانشگاه سوره با عنوان «چگونگی شخصیت‌پردازی منظومه لیلی و مجنون گنجوی با نگاهی بر عناصر آیرونی» برگزار شد.

به گزارش روابط‌عمومی دانشگاه سوره به نقل از معاونت پژوهشی، در این نشست که با حضور «استاد فرزاد معافی غفاری» عضو هیأت‌علمی دانشکده هنر دانشگاه سوره به‌عنوان ارائه‌کننده، «دکتر محمدحسین ناصربخت» عضو هیأت‌علمی دانشگاه هنر به‌عنوان ناقد و «دکتر اکرم قاسم پور» عضو هیأت‌علمی دانشگاه سوره به‌عنوان دبیر و ناقد برگزار شد، شخصیت‌پردازی منظومه لیلی و مجنون مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت.

فرزاد معافی غفاری، در ابتدای این نشست با اشاره به زندگی و آثار نظامی گنجوی گفت: نظامی شاعر متولد سال 530 هجری قمری بود و عمده فعالیت‌های او در نیمه دوم قرن ششم انجام‌شده است. او در شهر گنجه که اکنون بخشی از کشور جمهوری آذربایجان است به دنیا آمد و در تمام طول عمرش بنابر آنچه گفته‌شده فقط یک‌بار از این شهر آن‌هم برای شرکت در مراسمی خارج‌شده و مابقی عمر را در گنجه سپری کرده است. این در حالی است که دیگر شاعران در جهان سفر می‌کردند و درواقع این تجربیات، سیر و سیاحت‌ها و تجربه زیسته را در آثار خود به کار می‌بردند. نظامی بر اساس کتاب ارزشمند تاریخ ادبیات ایران «دکتر صفا» تا سال 614 هجری قمری اندکی بیش از 80 سالگی زیست کرد، سپس دیده از جهان فروبست.

وی افزود: نظامی از مهم‌ترین شاعران داستان‌سرای ادبیات کلاسیک ایران است و برخی معتقدند او بزرگ‌ترین شاعر داستان‌سرا در حوزه شعر غنائی و عاشقانه است. البته ما شاعران بزرگی همچون فردوسی را داریم که در مثنوی و شعر حماسی زبان زد بودند ولی قدرت داستان‌سرایی نظامی را می‌توان در حوزه شعر عاشقانه و غنائی به‌خوبی درک کرد.

این استاد دانشکده هنر دانشگاه سوره بابیان اهمیتی که شعر نظامی در درام‌نویسی آثار نمایشی دارد خاطرنشان کرد: وقتی به درام کلاسیک یا درام ارسطویی که برخی به آن درام متعارف نیز می‌گویند نگاه کنیم متوجه می‌شویم داستان و شخصیت دو روی اصلی یک سکه هستند و جزو ارکان اصلی کار به شمار می‌روند. ازاین‌رو پرداختن به چنین موضوعاتی در ادبیات کهن ایران بزرگ برای اهالی تئاتر ازجمله نویسندگان درام و کارگردان‌های حوزه کودک از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. بنده سعی کردم در این مقاله از منظر متفاوتی به موضوع شخصیت‌پردازی از زاویه دید عناصر آیرونی در داستان لیلی و مجنون نگاه کنم.

معافی قدرت اصلی شاعرانگی نظامی را مثنوی سرایی بر پایه داستان‌سرایی عنوان کرد و گفت: علاوه بر مثنوی نظامی 30 هزار بیت قصیده و غزل دارد که در منابع مختلف گردآوری و پالایش‌شده است. همچنین او دارای پنج منظومه اصلی است. مخزن الاسرار اولین منظومه او نام دارد که در سال 570 با 2560 بیت سروده شد. سپس خسرو و شیرین در سال 576 با 6500 بیت، لیلی و مجنون در فاصله سال‌های 584 تا 588 با 4000 بیت و درنهایت بهرام نامه یا هفت‌پیکر و در انتها منظومه اسکندرنامه را داریم.

وی به بحث زبان فارسی در اشعار نظامی اشاره کرد و اظهار داشت: از قرن سوم و چهارم هجری قمری به بعد شاعران بزرگی به زبان فارسی توجه کردند. پیش‌تر از قرن دوم و سوم زبان رسمی دولت‌هایی که در نواحی مختلف تمدن ایران بودند عربی بود و سال‌ها و قرن‌ها این زبان کاربرد داشت و به‌تدریج کلمات، اصطلاحات و آرایه‌های ادبی بر پایه عربی به آثار ادبی و شعر نیز کشیده شد. این تغییر مسیر زبانی در ایران از منطقه غرب آغاز و به سمت شرق هدایت شد.

فرزاد معافی غفاری در بخش دیگری از صحبت‌های خود به موضوع شخصیت‌پردازی در آثار نظامی وارد شد و منظومه لیلی و مجموع را موردبررسی قرارداد و گفت: ما تلاش می‌کنیم ‌در آثار نظامی و ازجمله لیلی و مجنون بر اساس صنایع ادبی، گذشته را واکاوی کرده و از این طریق به لایه‌ها و ویژگی‌های شخصیت‌پردازی این آثار پی ببریم و درنهایت آن‌ها را به دنیای معاصر و ادبیات نمایشی کنونی وارد کنیم.  

وی در ادامه به عناصر آیرونی در شعر نظامی اشاره و ضمن بیان اهداف آن اظهار داشت: آنچه در زبان فارسی طنز نامیده می‌شود ترجمه بسیار خوبی از آیرونی است. ما در کنار طنز مترادف‌های دیگری مانند هجو، مطایبه و پارادوکس را داریم که تا حدودی هم‌خانواده هستند. ولی اکثر پژوهشگران ایرانی پذیرفته‌اند که طنز مترادف درستی برای آیرونی است.

این استاد دانشگاه سوره بابیان اینکه ریشه داستان لیلی و مجنون از قبل وجود داشته است خاطرنشان کرد: این داستان از قبل در جزیره العرب‌ جایی که امروز کشورهای عربی در آنجا واقع‌اند وجود داشته است. اهمیت کار نظامی در این بود که به داستان شاخه و برگ‌های زیادی داد. در حقیقت شاعر بر اساس آنچه در ذهن داشت روایت را تحت پرداخت داستانی با استفاده از صنایع ادبی و بلاغی قرارداد و به آن شخصیتی اخلاقی، حِکمی و فلسفی بخشید. در این مجموعه شاهد شکل‌گیری شخصیت‌های جذابی مثل لیلی و مجنون همراه با پدرانشان، ابن‌ السلام که از لیلی خواستگاری کرد و او در اثر فشارهای قبیله و تأکید پدر مجبور به ازدواج شد و البته کاراکتر یکی از سرداران مهم که در بیابان باحال زار مجنون برخورد می‌کند و مجنون شرایط خود را برای آن سردار توضیح می‌دهد.

وی ادامه داد: در منظومه لیلی و مجنون سطح روبنایی داستان خواست و میل ناشی از یک عاشقی است که می‌خواهد به عشق خودش برسد و در این راه از همه‌چیز گذشته و سر به بیابان گذاشته است و در حقیقت مانند نامی که برای او انتخاب‌شده مجنون می‌شود و با حیوانات زندگی می‌کند. ولی زیربنا و موتور محرک داستان‌همان چیزی است که ما در درام‌نویسی به آن اراده یا میل کاراکتر می‌گویم. در حقیقت اگر این خواست و تأکید مجنون نبود داستان هرگز پیش نمی‌رفت و درجا می‌زد.

استاد دانشکده هنر دانشگاه سوره در خاتمه صحبت‌های خود تأکید کرد: این مقاله درباره چگونگی این شخصیت‌پردازی در منظومه لیلی و مجنون است. درباره شخصیت‌پردازی تفکیکی به‌عمل ‌آمده است که شامل خود داستان و شاخه‌هایی که این داستان پیداکرده و در منظومه به‌تفصیل آمده است می‌شود که از آن‌ها به‌عنوان پلات‌های فرعی نام می‌بریم. بخش دوم ماجرا که بسیار اهمیت دارد و به ما کمک می‌کند به قدرت نظامی در شخصیت‌پردازی این مجموعه نزدیک‌تر شویم طراحی داستان است که درنهایت به چگونگی معرفی شخصیت‌ها در اشعار می‌رسد. به‌عبارت‌دیگر در شخصیت‌پردازی کاراکتر اصلی این منظومه جدای از ویژگی‌های ادبی، آنچه بسیار اهمیت دارد رسیدن شخصیت‌ها به تمایلات یا میل کاراکترها است.

اهمیت شعر نظامی در ادبیات نمایشی

دکتر ناصر بخت در ادامه این نشست نقد خود را بیان کرد و گفت: مقاله برای من جذاب بود. یکی از درس‌هایی که در حوزه اقتباس و جنبه‌های نمایشی آن در ادبیات فارسی داشتم به‌نوعی همین مباحث سابقه‌دار در حوزه نمایش است. یعنی از ابتدای شکل‌گیری تئاتر به مفهوم اروپایی آن در ایران یکی از راه‌ها برای رسیدن به درام ملی، اقتباس از ادبیات کلاسیک بوده است.

وی افزود: منظومه لیلی و مجنون نظامی اتفاقاً جزو منظومه‌هایی است که خیلی موردتوجه نمایشنامه‌نویس‌ها قرار داشته و اقتباس‌های وفادارانه در طول تاریخ نمایش به آن انجام‌شده است. علاوه بر آن ما شاهد اقتباس‌های آزاد هم هستیم که چند سال قبل محمد ابراهیمیان از لیلی مجنون داشت و نمایش آن به کارگردانی دژاکام در مجموعه تئاتر شهر اجرا شد. به عقیده بنده خوب بود در مقدمه این مقاله به این نکات اشاره می‌شد چراکه مخاطبان اصلی مقاله دانشجویان حوزه نمایش هستند و این قبیل کارها در حوزه نمایشنامه‌نویسی و درام‌نویسی برای آنان کمک‌کننده است. در مبحث دراماتولوژی اگر قرار است ما از یک متن ادبی به یک نمایش برسیم باید همه بحث‌ها پیرامون منبع اصلی شکل بگیرند و این نکاتی است که بر ضرورت چنین بحث‌هایی در دانشکده‌های تئاتری صحه می‌گذارد.

این استاد دانشگاه هنر در ادامه تأکید کرد: در حوزه نمایش خود نظامی برای ما از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. نه‌فقط در آثار بلکه در نوع ادبیات داستانی منظومه‌های او یک بخش مهم است. نظامی از اولین و قدیمی‌ترین کسانی است که به خود نمایش در این منظومه‌ها توجه می‌کند. در هفت‌پیکر سندی درباره شش هزار استاد دستان باز وجود دارد که اشاره به نمایش‌هایی دارد که از دوره ساسانیان وارد ایران شد و توسط گروه‌های دوره‌گرد اجرا می‌شده است. به‌بیان‌دیگر باید گفت: نظامی از نمایش‌های دوران خودش اطلاع داشته است.

دکتر ناصربخت واژه آیرون را توجه به کمدی عنوان کرد و گفت: در اینجا ما شاهد هستیم که به‌جای پرداختن به ایده‌ها نوعی از واقعیت توسط شاعر بیان می‌شود. بسیاری انتظار دارند که داستان عاشقانه در قالب رومانس قرار بگیرد و تابستانی باشد درحالی‌که داستان لیلی و مجنون کاملاً زمستانی است.

توجه نظامی به فلسفه یونان

دکتر قاسم پور نیز این مقاله را از منظر خود موردنقد و بررسی قرار داد و گفت: ادبیات تمثیلی ما در بازتاب یک جریان مکاشفه‌ای شکل می‌گیرد. یک جریان شهودی و مکاشفه‌ای فقط در قالب ادبیات تمثیلی است که اتفاق می‌افتد. در چنین جهانی و با چنین ویژگی‌های فکری نظامی کسی است که پایبندی خود را به دیالوگ در تمامی آثارش به‌شدت ثابت کرده است و قطعاً یکی از این آثار درخشان منظومه لیلی و مجنون و خسرو و شیرین است. این مجموعه‌ها یک اثر عاشقانه است که مرور جدی شده و با تغییر و تحول شخصیت‌ها این جدیت بسیار حس می‌شود.

وی افزود: مثلاً در منظومه خسرو و شیرین شخصیت‌هایی شبیه خسرو وقتی‌که فروتنانه پای درس فیلسوفی به اسم بزرگ امید می‌نشیند و سؤال می‌کند به شخصیتی متفکر تبدیل می‌شود؛ در حقیقت این پرسش‌گری است که مبنای تحول خسرو را ایجاد می‌کند. در مقابل نیز شرط شیرین فرهیختگی خسرو می‌شود و چنین برخوردهایی است که داستان را در مسیر خردمندی و عشق قرار می‌دهد. در قالب دیالوگ‌هایی که بزرگ امید با خسرو می‌گوید ما به آشنایی کامل نظامی نسبت به فلسفه یونان پی می‌بریم زیرا پاسخ‌های بزرگ امید به خسرو از جنس تفکری است که در یونان پیدا می‌شود.

این استاد دانشگاه سوره خاطرنشان کرد: پیدا کردن شخصیت‌های مختلف، آثار نظامی را به مرز منجی بودن می‌رساند و حتی تحولی که در برخورد او با اتفاقات مثلاً در جریان ارتباط نوشابه باشخصیت‌های دیگر داستان روی می‌دهد واقعاً چشمگیر است.

دکتر قاسم پور بابیان قدرت نظامی در شخصیت‌پردازی آدم‌های متفاوت گفت: به نظر می‌آید سفر قهرمان در آثار نظامی از طریق سفر درونی در قالب قصه‌ها و روایت‌ها اتفاق می‌افتد و حوادث نیز در تعمیق شخصیت‌های آثار او بسیار تأثیرگذارند. در آثار نظامی ما به‌صورت‌های مختلف با سفر درونی مواجه هستیم و بالقوگی‌های درخشان انواعی از دیالوگ را می‌بینیم. بنابراین لازم نیست که خیلی هوشمند باشیم تا این کار را کشف کنیم. درواقع نظامی کاری کرده که به‌سادگی وارد آثار او شویم و به زبان‌های مختلف شخصیت‌ها و ایده‌های درخشان آن را پیدا کنیم.

گفتنی است در پایان این نشست که به‌صورت حضوری و مجازی برگزار شد، شرکت‌کنندگان به طرح پرسش‌های خود پرداختند و استادان حاضر در جلسه پاسخ گفتند.