این روزها به دنبال انتشار برخی مسائل در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی و نرم افزارهای پیام رسان فوری تلگرام بحث فیلترینگ و محدودیت سازی برای رسانه های جدید دوباره سرفصل منازعات و مناقشات رسانه ای و نشست های خبری برخی از مسوولان قضایی و اجرایی یا نمایندگان این دو قوه در شورای عالی فضای مجازی شده است. بحثی که در چندسال اخیر هر از گاهی به صورت غواصی از زیر آب به بیرون می آید در خصوص آن بحث رسانه ای صورت می گیرد و دوبار تا موضوع دیگر به زیر آب می رود. 

اما فیلترینگ چیست؟ فلیترینگ در فضای مجازی محل بحث دو دیدگاه تهدیدمحور و فرصت محور به این فضا و مشتقات رسانه ای و فناوری آن است. در نگاه تهدید محور فضای مجازی باعث تغیر رویه زندگی و بروز نابهنجاری در حوزه های مختلف است به تعبیری این نگاه معتقد است که آزادی نامحدود در فضای مجازی مضرو آسیب زاست. در مقابل نگاه فرصت محور وجود دارد که منطق خود را بر آزادی بیان و اطلاعات در این حوزه بنا می نهد به تعبیری این نگاه معتقد است انتشار اطلاعات و حضور فعالانه در فضای مجازی باعث ایجاد نوعی مشارکت و به تبع آن توسعه در جامعه می شود. 

در ایران بحث فیلترینگ در فضای مجازی به صورت قانونی در خردادماه 1381 براساس ابلاغ "سیاست های کلی شبکه های اطلاع رسانی رایانه ای" توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی طرح و اجرایی شد. بعدها کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه براساس ماده 22 قانون جرایم رایانه ای به طور اخص مسوول این حوزه شد. بر طبق این قانون وظیفه این کارگروه احصای جرایم در پنج حوزه محتوای علیه عفت عمومی و اخلاق عمومی، محتوای علیه مقدسات اسلامی، محتوای علیه امنیت و آسایش عمومی، محتوای بر علیه مقامات و نهادهای دولتی و عمومی و محتوایی که برای ارتکاب جرایم رایانه ای و سایر جرایم به کار گرفته می شود. این پنج محور که ابتدا در خصوص سایت ها بوده اند، با رشد وب 1 و وب 2 به فروم، چت روم، وبلاگ و ویکی، شبکه اجتماعی و نرم افزارهای پیام رسان تسری یافت. براساس این پنج محور که بعدها مصادیق فراوانی پیدا کرده است و از مسایل اخلاقی، به سیاسی و اعتقادی و ... رسیده است، دو راهبرد فیلترینگ به کارگرفته شد. نخست راهبرد مبتنی بر لیست سیاه و سفید یا مناسب و غیرمناسب و دوم برمبنای برچسب های محتوایی و جستجوهای کور از طریق تعریف کردن کلید واژه های خاص. 

این راهبردها از طرق مختلف فنی مانند محدودیت دسترسی مستقیم ISP (ای.اس.پی) و استفاده از پروکسی، مسدود کردن درگاه و خدمات آن، استفاده از مسیریاب ها و از طریق DNS  ( دی. ان.اس) صورت می گیرد. این یادداشت فارغ از همه نگاه های موجود به فیلترینگ و نحوه اجرای آن به دنبال این پرسش است که آیا با توجه به آینده فناوری های نوین و رسانه های جدید و تغییرات فنی و ماهیتی آنان امکان فیلترینگ به شیوه امروزی وجود دارد یا اینکه مفهوم فیلترینگ با توجه به رشد زیرساختی فناوری های نوین و عملیات محدودیت زدایی در آن امری شدنی است؟ 

اندیشمندان حوزه فناوری معتقدند عصر حاضر؛ عصر چهار فناوری زیستی، نانو، شناختی و اطلاعاتی است؛ که سرآمد همه آنها فناوری اطلاعاتی است. فناوری که یکی ازمهمترین ویژگی آن تمرکززدایی و محدودیت زدایی است. فناوری اطلاعاتی دارای رشد بسیار سریع در حوزه سخت افزاری، نرم افزاری و استفاده در بین شهروندان است. استفاده روزافزون از اطلاعات و آمیختگی رسانه ها این ضرورت را برای سازندگان این تکنولوژی ایجاد کرده است که به دنبال حداکثر استفاده کاربران از آن در کمترین زمان  با کمترین محدودیت باشد. 

به تعبیری تمام تلاش ها برای رفع محدودیت یا فیلترینگ است. این رفع محدودیت در دو حوزه خود را بیشتر نشان می دهد. نخستین حوزه مربوط به مسائل فنی و  سخت افزاری فناوری های دهه های آتی است. امروزه سیاست فناوری های اطلاعاتی در حوزه انتشار توسط ماهواره ها، فضای مجازی و ترکیب آن (ارتباطات دور و فناوری ارتباطات و اطلاعات) بر پوشش گستره جغرافیایی وسیع بدون کمترین اختلال است. به لحاظ فنی در آینده نه چندان دور، فناوری هایی وارد حوزه زندگی اجتماعی می شود (این فناوری به فناوری اجتماعی شهرت یافته است)  که اصولاً فیلترینگ در مورد آنها کارایی ندارد و امکان فیلتر بر روی انتشار اطلاعات آنها به لحاظ سخت افزاری وجود ندارد. 

از سوی دیگر وب 3 به لحاظ سخت افزاری به کاربر این توانایی را می دهد که هر نوع فیلتری را دور زند. در این زمینه می توان به  تکنولوژی پخش مستقیم Google Earth و پخش 24 ساعت تصاویر و اطلاعات از طریق ماهواره بدون هیچ محدودیت و پارازیتی و تولید تلفن هوشمند آنتی فیلتر با ضخامت کمتر از یک سانتی متر اشاره کرد. دومین حوزه به تغییر ماهیت هر دم افزونی فناوری اطلاعات برمی گردد، به نحوی که بسترهای حقوقی و حتی فرهنگی ناتوان در پوشش این تغییرات هستند. در این شیوه روند سریع تحولات تکنولوژیک و همگرایی دیجیتال، ماهیت فیلترینگ را دگرگون و فیلترینگ به شیوه کنونی را غیر ممکن می سازد. فناوری تلویزیون تمام نگار (هولوگرافیک)، اینترنت اشیاء و حتی فناوری واقعیت مجازی شیوه فیلترینگ کنونی را به تمسخر می-گیرد. 

در ماهیت این فناوری ها فیلتر امری موهوم و نشدنی است مگر اینکه جلوی استفاده از تکنولوژی را در جامعه گرفت که این امر در هزاره سوم کمی دور از ذهن است. با توجه به دو حوزه سخت افزاری و ماهیتی مذکور، سیاست گذاران باید به جای بهره گیری از سیاست فیلترینگ به دنبال جایگرینی مناسب با فرهنگ دیجیتال فناوری های آینده باشند. به نظر شناخت و آینده پژوهی در حوزه فناوری اطلاعات و آشنایی با مکانیسم عمل این فناوری ها در دهه های پیش رو می تواند کمک شایانی به مسوولان این حوزه کند؛ تا از طریق آن بجای اتخاذ سیاست های محدودیتی که در فناوری های آتی کمترین تاثیری دارد، به برنامه ریزی فرهنگی (فرهنگسازی) و آموزشی (ارتقاء سواد رسانه ای و فناوری) قویتر و بهتری در این زمینه بپردازند.